12 Mayıs 2006 tarihinde, İran’da on binlerce Güney Azerbaycanlı, devlet tarafından idare edilen “İran” gazetesinde ırkçı bir karikatür yayımlanması sebebiyle birkaç günlük sokaklara akın etmişti (karikatür, Azerbaycanca konuşan bir ‘hamamböceği’ni tasvir ediyordu).
Karikatürün bulunduğu sayfanın ve makalenin başlığı “Hamamböceklerinden nasıl kurtulabiliriz?” ve karikatürün üstündeki açıklamada “Hamamböcekleri insan dilinden anlamadıkları için onlarla kendi dillerinde konuşmak gerekir, onlar bizim pisliğimizden beslenirler. Böcekler o kadar çoklar ki, sadece onları ezmekle kurtulabiliriz veya bir süre pisliğimizi yapmazsak açlıklarından ölürler.” yazıyor. Karikatürde, bir masada bir hamamböceği ve masanın karşısında oturan çocuk var. Çocuk hamamböceğine bakarak Farsça olarak “böcek” diyor. Hamamböceği ise ona bakarak “namana?” diyor.
“Namana?”, İran’daki Güney Azerbaycanlıların anadili olan Azerbaycan Türkçesinde “ne?” demektir ve Farsçada kullanılmaz.
İran güvenlik güçleri göstericilere şiddetle saldırarak en az dört kişiyi öldürdüler (Güney Azerbaycanlılar yirmi ölü olduğu iddiasında), kırk üç kişiyi yaraladı ve yüzlerce kişiyi gözaltına aldı. Bu gelişmeler, İran’ın Güney Azerbaycanlı nüfusu arasında hoşnutsuzluk yarattığını ve ABD ile Batı’nın Tahran’a yönelik politikaları üzerindeki olası sonuçları bakımından ele alınmalıdır
İran Güvenlik bakan yardımcısı Ali Asarar Ahmadi, Tebriz’deki gösterilerin bir gazete hakaretine karşı protestodan çok daha fazlası olduğunu kabul etti. Aslında, Güney Azerbaycan’da bölgenin ekonomik ve sosyal güçlükleri konusunda da çok kızgınlık var.
En üstün (dini) lider Ayetullah Ali Hamaney gibi, hükumet kurumundaki etkili olan şahısların, Güney Azerbaycan kökeninden olmasına rağmen, Tebriz’de 1981 yılındaki bir ayaklanmayı bastırmak için ağır silahlar kullanarak Azerbaycan-Türk kimliğini sertçe eritmekten çekinmedi, yani özetle yüzlerce Güney Azerbaycanlıyı idam ederek.
Daha fazla, Fars dini baskısı altında kalmak istemeyen Güney Azerbaycanlılar kendilerine dayanak olarak Azerbaycan milliyetçiliğini ve ideal olaraksa Güney Azerbaycan ile Kuzey Azerbaycan’ın birleşmesi olan Bütün Azerbaycan (Whole Azerbaijan) düşüncesini görüyor.
Son yirmi beş yılda, İran Azerbaycanlılarında ulusal bilinç uyandıran yayınlarda patlama yaşandığı ve hem Türkiye’ye hem de Kuzey Azerbaycan’a olan ilginin arttığını görüldü. Bu canlanma, Prof. Mahmudali Çehregani tarafından Güney Azerbaycan Ulusal Uyanış Hareketi (GAMOH) adlı ayrılıkçı yeni bir örgütün kurulmasına yol açtı.
Mart 2006’da, birkaç GAMOH üyesi Bakü’de düzenlenen İkinci Dünya Azerbaycanlıları Konferansı’na katıldı. Bu kongrenin ardından birkaç GAMOH üyesi Tebriz’de tutuklanmış ve Nisan ayında Güney Azerbaycan gazetesi Navid Azerbaijan yasaklanmıştır.
Güney Azerbaycanlılıarın durumu, Azerbaycan ve Türkiye’de yakınları tarafından yakından takip edilmektedir. Öte yandan, GAMOH’un Türkiye’de açık bir varlığı var. Azerbaycan halkı da İran Azerbaycanlılarının durumuna büyük ölçüde sempati duymaktadır. Güney Azerbaycan’da olduğu gibi, Kuzey Azerbaycan’da da pek çok Azerbaycan halkı, birbirine hasret ve uzak bu iki “Azerbaycan”ın kavuşmasını arzuluyor.
Tüm Güney Azerbaycan etnik-özgürlükçü faaliyetleri üzerindeki fiili yasağı göz önüne alarak, diğer etnik-dilsel topluluklara da başvurarak, sporlar (özellikle futbol) İran’daki Azerbaycan kurtuluş hareketinin amiral gemisinin önemli bir parçası haline geldi. Güney Azerbaycan’ın tarihi merkezi olan Tebriz’in Traktör Sazi futbol takımının başarısı, bir çeşit “futbol milliyetçiliği”ne yol açtı. 1970’de Tebriz’deki bir traktör fabrikasında kurulan ekip, İran’ın en üst düzey futbol ligi ve ulusal düzeyde birçok İran rekorunu kırdı. Traktör Sazi oyunları stadyumda genel bir İran ortalaması olan 60.000’i aşarak rekor sayıda hayranın ilgisini çekmektedir.
Traktör Sazi için bu yüksek seviyede destek, neredeyse her oyunda kendi dillerinde (Azerbaycanca) öğretim kurumu ve televizyon yayıncılığına olan taleplerini ifade eden ekibin taraftarlarının politikleştirilmesine bağlıdır. İran’da eşi benzeri görülmemiş olan on binlerce taraftar kitlesi “çok yaşa bağımsız Azerbaycan!”, “kahrolsun Fars faşizmi!”, “Haray Haray Ben Türküm!”, “Tebriz, Bakü, Ankara! Biz hara, Farslar hara?” (“hara”, nereye” demek) gibi Azerbaycan-Türk kimliğini ön plana çıkaran, bir halk olarak var olduklarını gösteren ve her halkın kendi dilinde eğitim alma hakkının olduğunu bildiren sloganlar atıyorlar.
Trakctör Sazi, tıpkı İspanya’da bir azınlık olan Katalanların milli şuurun Barcelona futbol kulübünde simgeleşmesi gibi Güney Azerbaycanlıların da milli şuurunun kendinde simgeleştirdiği için “İran’ın Barcelonası” adlandırılıyor.
Güney Azerbaycanlılara karşı baskıcı tutumunu İran hükumetinin futbola da taşıdığı ileri sürülüyor. İran Birinci Ligi’nin 2014-2015 sezonunun son turuna lig lideri olarak katılan Traktör Sazi’nin (57 puan) şampiyonluğu kazanması için (kendi evinde) oynayacağı son maçdaki rakibi İran petröl şirketinin ve başkent Tehran’ın takımı Naft (57 puan). Kazanan şampiyon oluyor, beraber kalınırsa, Naft ile puan farkı eşit olsa da, gol farkı nedeniyle yine Traktör Sazi kazanıyor. Fakat rekabetde bir klüb daha var, o da İsfahan takımı BF Sepahan (56 puan). Traktör Sazi, Naft ile matçı berabere bitirirse, şampiyonluğu riske atmış oluyor, çünki BF Sepahan son matçını kazanacağı takdirde 59 puanla birinciliğe yerleşip lig şampiyonu olacak. O yüzden, Traktör Sazi’nin şampiyonluğu garantilemesi için ne yayıp edip son matçı kazanması gerek. Maç başlıyor: dakika 6 ve Naft şok bir gol atarak, maçı 0-1 yapıyor, fakat dakika 62 gösterdiğinde Traktör Sazi skoru 3-1 yapmış durumda ve artık tarihi şampiyonluk geliyor gibi görünüyor.
Fakat sonra oyun, Traktör Sazi için kötüleşmeye başladı. Traktör Sazi oyuncusuna gösterilen çok tartışılan bir kırmızı kart ve Naft tarafından iki gol (3-3), ama yine de şampiyonluk için umut var ve Traktör Sazi’nin antrenörü Toni Oliveira bu skorun yettiğini düşünerek takımı atağa çıkarmıyor, zira diğer matçdan Traktör Sazi’ni şampiyon yapan sonuç (2-2) geldiği söyleniyor.
Naft başkanı Mansour Ghanbarzadeh İran’ın IRNA haber ajansına verdiği açıklamada ona da aynı sonuçu söylediğini belirtmesi, yapılan şeyin kasıtlı olduğu şüphelerini artırıyordu: “Çok tuhaf bir şey oldu. Soyunma odasında televizyondan diğer oyunu takip ediyorduk ama 87 dakika içinde aniden TV, radyo ve cep telefonu şebekeleri karartıldı ve hiçbir iletişim aracımız yoktu. O zaman bize, BF Sepahan ile Saypa FC arasındaki maçın 2-2 bittiği söylendi.” [3][4]
Bu karışıklık ve yanlışlığın ardından internette İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani aleyhine “Hasan Ruhani’ye kırmızı kart” kampanyası başlatıldı.[5]
Kızgın Traktör Sazi taraftarları, İran hiyerarşisinin Azerbaycan’a yakın, kuzeyden bir takımın şampiyonluğuna izin vermeyeceğini savunuyor.
Bu olaydan 2 yılı aşkın bir süre geçti, ama Güney Azerbaycanlılar kandırıldıklarını ve onlara alenen karşı gelindiğini düşünseler de, yine de mücadele etmek için takımlarının yanındalar. Güney Azerbaycanlılar, sahada Traktör Sazi’nin sadece kendilerini simgelemekten ilave, ligde verdikleri şampiyonluk mücadelesinin de, kendilerinin baskıcı İran hükumetine karşı verdikleri bağımsızlık mücadelesini temsil ettiğini düşünüyorlar. Birlikte mücadele ediyorlar çünkü bir gün zafer kazanacaklarına büyük umutla ve kalpten inanıyorlar.
KAYNAKLAR:
“Iranian Azerbaijanis: A Giant Minority” (6 June 2006) by Ali M. Koknar [The Washington Institute]
“The Rise of Nationalism among Iranian Azerbaijanis: A Step towards Iran’s disintegration?” by
