Şişe mantarı olarak bildiğimiz mantar tıpalar, bir meşe türü olan Qercus Suber (mantar meşesi) ağacından elde edilmektedir. Mantar meşesi ağacı Akdeniz havzasına ait endemik bir türdür ve 3. jeolojik zamandan kaldığı düşünülen fosilleriyle havzanın en eski bitkilerinden biridir(1). Bu ağaçtan elde edilen ve tamamen doğal olan mantar, benzersiz yapısı sayesinde su geçirmez ve ısıya dayanıklı özelliğe sahiptir. Bu nedenle başta şarap şişesi tıpası olmak üzere, ayakkabı tabanı, conta yapımı, zemin yalıtımı gibi sızdırmazlık gerektiren birçok alanda kullanılmaktadır. Hatta NASA ve Avrupa Uzay Ajansı (ESA) tarafından, ısıya dayanıklı ve çevre dostu olduğu için son yıllarda uzay araçlarının kaplamalarında termal yalıtım malzemesi olarak kullanılıyor.
Mantar nasıl elde ediliyor?
Mantar, mantar meşesinin dışındaki kabuğun belli dönemlerde soyulması ile elde ediliyor ve kabuk soyma işlemine hasat deniyor. Mantar elde edilebilmesi için bir mantar meşesi ağacının en az 25 yaşında olması gerekiyor. Yani ilk hasat işlemi ağaç 25 yaşına geldikten sonra başlıyor. İlk hasattan alınan ürün “bakir hasat” olarak adlandırılıyor ve yeterince kaliteli bulunmuyor. İkinci hasat için, yani ağacın kabuğunun tekrar soyulması için en az 9 yıl beklenmesi gerekiyor. Bu süreçte ağaç, kabuğunu yeniliyor. İkinci hasattan elde edilen mantar tabaka da yeterince kalın olmuyor ve üçüncü hasat için bekleniyor. Üçüncü hasattan itibaren- yani ağaç 70 yaşına geldiğinde- elde edilen mantarlar tıpa üretimine elverişli halde oluyor. Yani, üçüncü hasat ile birlikte en az 9 yılda bir soyulan kabuk, tamamen doğal bir ürün olan mantarı elde etmemizi sağlıyor. Böylece, yaklaşık her dokuz yılda bir hasat edilen ağaç, büyümeye devam ederken, kabuğunu yeniliyor ve sürdürülebilir bir kaynak sağlıyor. Kabuk soyma işlemi el emeği ile yapılıyor. Soyulan kabuklar kurumaya bırakılıyor ve daha sonra tamamen organik bir ürün olarak kullanıma hazır hale geliyor. Bu döngü yaklaşık 150-250 yıl kadar sürüyor ve ağaca kesinlikle zarar verilmiyor. Sürdürülebilir üretiminin yanı sıra, kullanılmış mantarlar geri dönüştürülebiliyor ve farklı mamuller olarak yeniden kullanılıyor. Bu iki yönüyle mantar üretimi, çevre dostu ekonomik aktivitenin nadir örneklerinden birisi olarak değerlendiriliyor.
Dört mevsim yeşil kalan mantar meşeleri yaklaşık 150-200 yıl yaşıyor. Üzerinde yaşayan çeşitli kuşlara ve soyu tükenme tehlikesinde olan İberya Vaşağı gibi birçok canlıya habitat olan mantar meşeleri biyo çeşitlilik için büyük önem arz ediyor. Tüm dünyada mantar meşelerinin kapladığı alanların %34’ü Portekiz’de, %27’si İspanya’da, %18’i Fas’ta, %4’ü Tunus’ta, %3’ü Fransa’da ve %3’ü İtalya’da bulunuyor(2) ve elde edilen mantarların yarısını Portekiz üretiyor. Bu nedenle Portekiz’de, ayakkabıdan şemsiyeye, giysiden çantaya birçok aksesuar mantardan yapılıyor ve çevre dostu ürünler olarak karşımıza çıkıyor.
Mantar meşeleri Potekiz’de Montado denilen tarımsal-ormancılık sistemi uygulanarak yetiştiriliyor ve ağaçlar tarımsal arazilere düşük yoğunluklarla dikiliyor(1 hektarda 50-300 ağaç)(3). Mantar üretiminin, Portekiz’in önemli ekonomik aktivitelerinden biri olması sebebiyle Mantar Meşeleri kanunen korunuyor ve mantar meşesi kesmek 1970’den beri suç sayılıyor. Ayrıca Portekiz’in güneyinde yoğunlukla mantar meşesi bulunan alanlar UNESCO dünya kültür mirası aday listesinde bulunuyor ve çok yakında, adaylık sürecenin sona erip kültür mirası listesine ve UNESCO koruması altına girmesi bekleniyor.
Islık çalan ağaç: Dünyanın en yaşlı mantar meşesi
Portekiz’in Alentejo bölgesi, Agua de Mouro kasabasında bulunan ıslık ağacı, dünyanın en yaşlı ve en büyük mantar meşesi ünvanını elinde bulunduruyor. 1783 yılında dikilen, yani şu anda 235 yaşında olan bu ağaç, adını üzerinde yaşayan ötücükuşlardan alıyor. Yüksekliği 14m., gövde çapı 4m olan ıslık ağacı(4), Portekiz’de ulusal anıt statüsünde ve Avrupa’da 2018 yılın ağacı şeçildi(5). Şimdiye dek 20’den fazla kez hasat edilen bu ağaçtan, son hasatta yaklaşık 100.000 tıpa üretecek kadar mantar elde edilmiştir(6).
Mantar meşeleri tehlikede mi?
Mantar meşelerinden elde edilen mantarlar, birçok farklı alanda kullanılsa da, mantarların %66’sı ile şişe mantarı üretiliyor. Bu noktada şarapçılık sektörü, mantar talebini oluşturan en önemli endüstri durumunda oluyor. Ancak son yıllarda bazı şarap üreticileri geleneksel organik mantar yerine alüminyum ya da plastikten yapılan sentetik tıpaları kullanıyor. Bu durum mantar meşeleri için dolaylı olarak tehlike arz ediyor. Dünya Doğal Hayatı Koruma Vakfı WWF’ye göre sentetik tıpalar popülerleşmeye devam ederse, Akdeniz Havzasındaki mantar meşesi ağaçları yeterince ekonomik getiri sunmadığı gerekçesiyle kesilebilir ve mantar meşesi ormanları yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilir(7). Yapılan bir araştırmaya göre mantar tıpalar ile karşılaştırıldığında, plastik tıpaların üretiminde 10 kat, alüminyum tıpaların üretim sürecinde ise 26 kat daha fazla sera gazı atmosfere salınıyor(8). Yani sentetik tıpaların tercih edilmesi mantar meşelerinin geleceğini tehdit etmekle kalmıyor, doğrudan küresel iklim değişikliğini de tetikliyor.
(1), (3) Eriksson, E.; Varela, M.C.; Lumaret, R. & Gil, L. (2017). “Genetic conservation of Quercus suber” (PDF). European Forest Genetic Resources Programme (EUFORGEN), Bioversity International. http://www.euforgen.org/fileadmin/templates/euforgen.org/upload/Publications/Thematic_publications/Querc us_TB_OpenSourceCR_web.pdf
(2) http://www.apcor.pt/montado/floresta/
(4)https://thetreeographer.com/2018/01/10/portugals-prize-cork-oak-the-whistler-tree/
(5)https://www.treeoftheyear.org/ETY-2018/Stromy/Svitorici-korkovy-dub.aspx
(6)https://www.corkqc.com/pages/the-worlds-largest-cork-treehttps://vinepair.com/wine-blog/worlds-oldest-largest-cork-tree-the-whistler-tree/
(7)https://usatoday30.usatoday.com/money/industries/food/2007-08-26-cork-debate_N.htm
(8)https://web.archive.org/web/20090913143609/http://www.corkfacts.com/pdffiles/Amorim_LCA_Final_Report.pdf
Kaynaklar:
Eriksson, E.; Varela, M.C.; Lumaret, R. & Gil, L. (2017). “Genetic conservation of Quercus suber” (PDF). European Forest Genetic Resources Programme (EUFORGEN), Bioversity International.
http://www.apcor.pt/montado/floresta/https://thetreeographer.com/2018/01/10/portugals-prize-cork-oak-the-whistler-tree/
https://www.treeoftheyear.org/ETY-2018/Stromy/Svitorici-korkovy-dub.aspxhttps://www.corkqc.com/pages/the-worlds-largest-cork-tree
https://vinepair.com/wine-blog/worlds-oldest-largest-cork-tree-the-whistler-tree/
https://usatoday30.usatoday.com/money/industries/food/2007-08-26-cork-debate_N.htm
https://web.archive.org/web/20090913143609/http://www.corkfacts.com/pdffiles/Amorim_LCA_Final_Report.pdf
Başlık görseli kaynağı
 ağacından elde edilmektedir.){kind=link}