Bölgesinde yaptığı ilklerle Azerbaycan’a bakış

İşte gerçekleştirdiği ilklerle Azerbaycan’a genel bir bakış!

Mehmet Emin Resulzade (31 Ocak 1884 – 6 Mart 1955)

Hiç ama hiç durmadan, dinlenmeden yazdı, çizdi, anlattı. Azerbaycan bağımsız olsun istedi. Mehmet Emin Resulzade bağımsız Azerbaycan fikrinin önderi, hayatını bu fikrin gelişmesine adayan ve en önemlisi bu fikri ilk kez dile getirenlerden biridir.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti fikrini gerçekleştirdiğinde, tarih 28 Mayıs 1918 yılını gösteriyordu. M. E. Resulzade, bu gencecik cumhuriyetin ilk Cumhurbaşkanıydı.

Osmanlı İmparatorluğu tarafından hemen tanınan bu cumhuriyet, Kızıl Ordu’nun 1920 yılının Nisanında Bakü sokaklarından görülmesiyle son buldu. M. E. Resulzade, Rus işgaline karşı cumhuriyet döneminden sonra da gizlice örgütlenerek mücadele etti. Onun sürgün, kaçışlı, ülkesinden ayrı geçen yılları da böylece başlamış oldu.

Azerbaycan’ın yetiştirdiği en önemli kalem, kelâm ve mefkûre üstadı olan ve “İnsanlara hürriyet, milletlere istiklâl!” fikri ile yola çıkan M. E. Resulzade, Azerbaycan halkının beynine “bağımsızlık” düşüncesini büyük harflerle ve tek tek yazan isimlerden biriydi.

Ülkesi en büyük aşkıydı: O aşktan çok uzakta, Türkiye’de öldü. Kabri şu an Ankara’da bulunuyor.

Sadece 23 ay ayakta kalan bu cumhuriyet, Türk dünyasında ve Müslüman Doğu’sunda ilklere imza atan cumhuriyet olarak tanınıyor.

Şöyle ki, ister 23 ay süren bu cumhuriyet öncesinde ister cumhuriyet döneminde, isterse de sonrasında olsun, Azerbaycan sanat, eğitim, kadın hakları ve zengin olduğu petrol ile ilgili bölgesi olan Kafkasya ve genel olarak Doğu’da büyük ilklere imza atmıştır.

Şimdi ise cumhuriyet öncesinde, cumhuriyet döneminde ve sonrasında “Ateşler Ülkesi” olan Azerbaycan’ın yaptığı ilkleri anlatacağız…

Müslüman Doğu’sunda ilk laik kızlar okulu

III. Aleksander’dan bu okulun açılması iznine red cevabı almış Zeynelabidin Tağıyev, II. Nikolay tahta çıktığında izin almak için yeniden girişimde bulunarak “taç giyme merasimi” sırasında Nikolay’ın eşi Aleksandra Fyodorovna’ya dilekçe sundu. Tüm masrafları karşılayacağını belirtmek maksadıyla bankaya yüksek tutarda para yatırması sonucunda 1896 yılında, inşaatı Bakû’nün merkezî caddelerinden birinde “1896–1901 yıllarını kapsayacak ve 183 bin manata mâl olacak, Doğu’da ve Güney Kafkasya’da ilk laik kızlar okulunun binasının inşa edilmesi” için izin alındı.

Kafkas Tahsil Dairesi’ne bağlı ilkokul düzeyinde bir eğitim kurumu olarak hizmete giren okul dört yıllıktı. İki yıl sonra eğitim süresi beş yıla, sonra altı yıla çıkarıldı ve ardından liseye dönüştü.

Okula olan rağbet zamanla artmış ve Azerbaycan ile Kafkasya’dan seçkin ailelerin kızları bu okulda eğitim görmüşlerdir. Okul halk arasında “Tağıyev’in Kız Mektebi” ve “Necip Kızlar Mektebi” olarak anılmıştır.

Doğu’da ilk müzikal opera

1907 yılında yazılmış, 1 yıl sonra yani 1908 yılının 28 Ocak tarihinde, o dönem Zeynelabidin Tağıyev’in ismini taşıyan tiyatro binasında (şimdiki adı Azerbaycan Devlet Müzikal Komedi Tiyatrosu) sahnelenmiştir. Azerbaycan müzik kültüründe yeni bir dönem sayılan ve Doğu’da ilk olan bu opera, divan şâiri Fuzûlî’nin aynı ismi taşıyan eserinin motiflerine dayanarak Azerbaycan’ın modern müziğe geçişini sağlamış olan Üzeyir Hacıbeyov tarafından yazılmıştır.

Müslüman Doğu’sunda ilk demokratik cumhuriyet

28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis’de Azerbaycan Milli Şurası tarafından ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Müslüman Doğu’sunda ilk, genel olarak Türk ve Müslüman dünyasında ise (Kırım Halk Cumhuriyeti’nden sonra) ikinci demokratik ve seküler cumhuriyet olma özelliğine sahiptir. Ayrıca, Türk ve Müslüman dünyasında parlamenter sistemli ilk cumhuriyettir. 17 Eylül tarihinde, hükumetin Gence’den Bakü’ye taşınması ile Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Başkenti “Rüzgarlar Şehri” olarak adlandırılan Bakü şehri olmuştur.

9 Kasım 1918 tarihinde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hükümeti tarafından üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı ve altta İslamcılığı temsil eden yeşil olmakla birlikte, üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edildi. Hükûmet, cumhuriyetin ilan edildiği 28 Mayıs 1918 tarihinden aynı yılın 9 Kasımına kadar olan zaman sürecinde ise aşağıda görmüş olduğunuz bayrağı kullanıyordu.

Doğu’da kadınlara oy hakkı tanıyan ilk cumhuriyet

23 ay gibi kısa dönem faaliyet gösteren bu hükumet, Azerbaycan tarihinde önemli ilklere de atmış ve Azerbaycan’ı dünyada “ilkler yapan bir ülke” olarak tanıtmıştır. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Türk ve Müslüman dünyasında (yine Kırım Halk Cumhuriyetini takiben) kadınlara oy hakkı veren ikinci ülkedir ve tabii ki yine çok doğal olarak Müslüman Doğu’sunda bunu yapan ilk cumhuriyettir.

Güney Avrupa, Ortadoğu ve Kafkasya’da ilk kadın pilot

Güney Avrupa, Ortadoğu ve Kafkasya’da ilk kadın pilot olan Leyla Mehmedbeyova, Bakü Havacılık Kulübü’nde profesyonel havacı olarak yetiştirildi ve ilk uçuşunu 1931’de yaptı. Ardından Moskova’nın Tuşino Hava Alanı’nda Polikarpov Po-2 uçağından paraşütle atlayıp Sovyetler Birliği’nin ikinci kadın paraşütçüsü oldu. Sovyetler Birliği’nde 1934 yılında Güney Kafkasya ülkeleri temsilcileri arasında paraşütle atlama müsabakasını kazandı.

Mehmedbeyova kariyerine pilot ve Bakü Havacılık Kulübü’ne hoca olarak devam etti. Bakü Havacılık Kulübü’nün savaş nedeniyle kapalı olmasına rağmen kendi kendine planör ve paraşüt kursu başlatmayı başardı. Leyla Mehmedbeyova’ya ithaf edilmiş çeşitli şiir ve sinema filmleri bulunuyor. 1995 yılında, Nazim Rza’nın yönettiği ve Memmedbeyova’nın hayatına ve kariyerine ilişkin “Leyla” adlı bir belgesel Azerbaijantelefilm tarafından yayınladı.

Son olarak şunu da belirtmekte fayda var: Azerbaycan halkı, 28 Mayıs 2017 tarihinde Müslüman Doğu’sunda ilk, genel olarak Türk ve Müslüman dünyasında ise (KHC’yi takiben) ikinci demokratik ve seküler cumhuriyet olma özelliğine sahip olan, tarihte büyük izler bırakmış ve ilklere öncülük etmiş AHC’nin (Azerbaycan Halk Cumhuriyeti) 99. yılını kutlayacak.