Şempanze Çarli‘yi hepimiz hatırlarız. Yıllarca Türkiye televizyonlarında boy göstermiş, birçok TV kanalında, reklamlarda, dizilerde rol almış ve bir anda ortadan kaybolmuştu. Kaçımız şu an onun durumundan haberdar? Muhtemelen onun hakkında hiçbir fikrimiz yok çoğumuzun da umurunda bile değil. Bizi eğlendiren bir yıldızdı ve sönüp gitti.
Çarli, 1993 yılında Amerika’da dünyaya geldikten sonra televizyon programlarında kullanılmak üzere Türkiye’ye getirildi. İnsani tavırlar sergilemesi için uzun bir eğitim sürecinden geçirilen Çarli, verilen komutları yerine getirebilmek adına psikolojik baskılar sonucu insan tarafından kuklalaştırılarak, kamera karşısına çıkartıldı. Birçok televizyon dizisinde ve reklamında rol aldı. Tiyatrolarda oynatıldı ve televizyon programlarına konuk oldu.
Medya kuruluşlarınca insanlara nazaran daha faydalı bir yıldızdı, çünkü karnının doyması dışında herhangi bir ücret talebi olmayacaktı. Uzun yıllar kamera karşısında onu izleyen insanların daha keyifli vakit geçirebilmesi adına çocukluk evresini esaret altında geçirdi. İnsanlar tarafından içkiye, sigaraya alıştırıldı.
İnsanlarla çok uzun süreler geçirmesinden kaynaklı olarak da kendi doğal davranışlarının büyük bir çoğunluğunu sergilememeye başladı. Kısacası kendi yaşam alanında hayatta kalabilmek için fazla insanlaştırıldı.
Artık evi ormanlar değil; plazalar, stüdyolar olmuştu. İnsanların yarattığı betondan hapishanelere sıkıştırılan sayısız vahşi canlıdan birisiydi.
İnsanın ikiyüzlülüğü
Çocukluk evresini geçirdikten sonra yetişkinliğe geçtiği dönemlerde bir anda ortadan kayboldu. 2002 yılında İngiltere’de bulunan Monkey World – Ape Rescue Center yetkilileri tarafından, Türkiye’deki üzerinden nemalanan kişilerin elinden alındı ve rehabilitasyon merkezine götürüldü.
Dönemin Çarli dizisinin yapımcısı, Maymun Çarli’nin akıbeti sorulduğunda ise; onun rehabilitasyon merkezine verildiğini dile getirdi ve “Yedi yaşından sonra erkek bir şempanzeyi herhangi bir programda oynatmak kolay değil. Çünkü yetişkin aşamasına geçiyorlar. Baba olup kendi ailelerini kurmak istiyorlar. Biz Çarli sayesinde para kazandık. Ve karşılığında ona bir hediye vermek istedik” diye ekledi. Kendilerince iyi bir şey yaptıklarını beyan etmelerine rağmen, kullanılan ifadelerin barındırdığı çelişkiyi görmek hiç de zor değil.
Doğal yaşamından kopardıkları bir canlıyı tekrar doğal yaşamına adapte olabilmesi için rehabilitasyon merkezine yollamış olmayı, maymuna bir hediye olarak nitelendirmek insani ikiyüzlülüğün yansıması olarak karşımızda duruyor. Çarli’nin yetişkinlik evresinde de hâlâ insan faydası için kullanılabileceği bir durum söz konusu olsaydı belki de hâlâ televizyonlarda Çarli’nin esaretine gülen bir toplum olarak yaşamaya devam edecektik.
Önce insanlaştır, sonra maymunlaştır
Maymun Çarli şu an İngiltere’de bulunduğu merkezde tekrar maymun olabilmenin eğitimini alıyor. Önce zorla insanlaştırıldı ve sonrasında yine insanlar tarafından maymunlaştırılmaya çalışılıyor.
İnsani tavırlar sergileyen maymunlar kendi türleri arasında iletişim problemleri yaşıyor ve gruplardan dışlanılmaya kadar giden sorunlarla karşı karşıya kalıyorlar. Kendilerine has iletişim teknikleri olan varlıklar bilmedikleri bir dilde konuşmayı tercih etmiyorlar. Aynı akıbeti yaşayan, aynı sorunlarla uğraşan sayısız maymun, dünya genelinde sömürülmeye devam ediyor.
Yalnızca son on yılda 22 bini aşkın maymun doğal yaşamlarından koparılarak televizyon, sirk, hayvanat bahçesi, evcil hayvan ve daha sayısı artırılabilecek alanda sömürülmek üzere kaçırıldı. Talep devam ettiği sürece bebek şempanzelere televizyonlarda rastlamaya devam edeceğimiz aşikâr.
Benzer problemleri yaşayan bir başka maymun Choppers da, Çarli gibi yıllarca İngiltere televizyonlarında bir çay markasının reklamlarında oynamış, insan kıyafetleri giydirilip, ev işleri yapması öğretilmiştir. Choppers fazla insanlaşmış ve kullanılamayacak kadar yaşlandığında tıpkı Çarli gibi tekrar maymun olabilmek için eğitime tabi tutulmuştur.
Gittiği merkezde üç yıl gibi bir süre eğitimden geçirilen Choppers insani tavırlarından gerçek manasıyla kurtulamadı. Aynı kafesi paylaştığı kendi gibi eski televizyonlar tarafından sömürülen Louis’in ölümü sonrası Choppers merkezdeki diğer maymunlarla iletişim konusunda büyük problemler yaşamaya başladı. Choppers’ın gösterdiği insani tavırlar diğer şempanzeler tarafından yanlış algılanıp öfkelenmelerine neden olabiliyor. Bu durum da Choppers’ın yalnızlaşmasına ve bu durumun üstesinden gelememesine neden oluyor.
Beni buradan çıkarın
Bizler kullandığımız hayvanların sempatik tavırlarını, bizlerle yaşıyor olmalarından memnuniyet duyuyorlar olarak yorumlasak da işin özü tam tersini bizlere sunuyor.
1980’li yıllarda işaret dili öğretilen Washoe isimli şempanzenin, konuşmayı öğrendikten sonra “Beni buradan çıkarın” demesi ise sömürdüğümüz hayvanların ortak tepkisi olarak suratımıza tokat gibi çarpıyor. Esaret altındaki canlıların, insanlar tarafından eğitime tabi tutulan canlıların, kendi yaşam alanlarından zorla alınan canlıların mutsuz yaşamlarını, sözcüklerle dile getirememelerinden dolayı göz ardı etmemiz körelmiş vicdanlarımızın yansımasıdır aslında. Bunun yanı sıra insani davranışlar sergileyen canlılara karşı olan önyargılı tutumumuz ise insanlığa ait hegemonyanın yıkılacağı korkusundan olsa gerek. Aynı zamanda Bizlerin de bir maymun türü olduğu veya bir hayvan türü olduğu gerçeğine sırt çeviriyor oluşumuzun kanıtı niteliğinde. DNA dizilimimizin gösterdiği yüzde 98’lik benzerlik bile ikna olmamız için yeterli kanıtı sunmuyormuş gibi bir tavrımız var. Fakat hepimiz hayvanız bu gerçekten kaçış yok.
Hayvan özgürleşmeden insan özgürleşemez
İnsanların kendilerine dayattıkları katı eğitim mantığını tüm dünyaya reva görebileceği kesin. Bundan şüphe duymuyoruz. Zaten kurduğumuz insan odaklı uygarlık bize bunu anlamamız için yeterli veriyi sunuyor. Bu yüzdendir ki bir köpeği, yunusu veya maymunu kendine ait yaşamını gözetmeksizin o salya akıtıcı ekranlar karşısına zorla çıkartabiliyoruz. Bu yüzdendir ki varoşlardan alıp star yaptığımız bir çocuğu, tekrardan sokaklarda ölümlere terk edebiliyoruz.
Toplumların kan emicileri çok uzakta değil, belki de yanı başımızda oturuyor. Çok şık kıyafetleri ve parıltılı yaşamlarıyla masum rolü bürünmüş bizleri selamlıyorlar. Evlerine gidip çocuklarını severken, bir yavru şempanzenin annesinin kucağından zorla alınmasının emrini verebiliyorlar. Çevresinde onları seven, onların iyi olduğuna inanan yığınlar var ve bu onlar için fazlasıyla yeterli. İnsan uygarlığı samimiyetsizliklerin, ikiyüzlülüklerin dünyasıdır. Çelişkilerin merkez noktasıdır. İnsan kelimeleri icat etmiş olabilir fakat söyledikleriyle yaptıkları birbirini tutmayan tutarsız bir varlıktan öteye gidememiştir. Hayvan sömürüsünün bulaştığı televizyon kırılmaya, sahne yakılmaya, plaza yıkılmaya mahkûmdur. Hayvan özgürse insan da özgürdür.
