Amazon Ormanlarında çamurlu bir yolda zar zor yürürken “Hah, işte bu çok garip” diye homurdandım. Güneş batıyor olsa da, sıcaklık hâlâ terletiyordu ve bir ter damlası gözümün içine damladı. İşte o anda daha önce hiç görmediğim bir şeyi gördüm: Garip sarı kabarcıklarla kaplanmış bir ağaç.
Bir çeşit mantar? İlk düşüncem bu oldu. Bundan sonra Amazon’da yüzlerce değişik görünümlü mantar olduğunu fark ettim ama bu sarı kabarcık görünümlü şeylerde ilgimi çeken başka bir şeyler vardı.
Onları daha yakından incelemek sadece kafamın daha çok karışmasına neden oldu. Gerçekten mantara benzemiyorlardı, yani aslında şimdiye kadar gördüğüm hiçbir şeye benzemiyorlardı. Acaba ağacın meyveleri gibi bir şey olabilir miydi? Ya da ağacın tomurcukları? Hiç vakit kaybetmeden o bölgeyi fotoğraflamaya başladım.
Sonra bir anda çok enteresan bir şey fark ettim.. Ağacın üstündeki bu yaratığımsı çıkıntıları yakından incelerken gözlerim bir şeye takıldı. Daha önceden orada olduğundan hiç haberim olmayan bir şey: Tırtıllar! Gerçekten daha önce böyle bir şeyi ne görmüştüm ne de duymuştum. Sanki sarı kabarcıkları çiğniyormuş gibi görünüyorlardı.
Sonra bu tırtılların yanında bir sürü de karınca olduğunu fark ettim. Bu karıncalar hassas kelebek lavralarına saldırmıyorlardı, yani karıncalar ve tırtıllar arasında bir çeşit simbiyotik ilişki olmalıydı. Tüm bu gördüklerime bakarken geçmişimdeki entomoloji bilgilerimin bana söylediği bir şey vardı: Bu durum gerçekten çok havalıydı.
Bu noktada üniversiteden vahşi yaşam fotoğrafçılığı yapan arkadaşım Jeff Cremer ile birlikte tekrar ağaçların yanına geldik. Tırtılların ve sarı kabarcıkların bir sürü farklı fotoğrafını çektik. Tırtılların ve karıncaların bu şekilde karşılıklı çıkar ilişkisi içinde yaşamalarına “mimekofili” deniyor ve bilim insanları uzun süredir bu konuyla ilgileniyor. Tırtıllar, lycaenidae ailesine aitler. Şeker ve aminoasitlerden oluşan “dorsal nectary organ” (Sırtta balözü organı) adlı, kendilerine has bir yapıları var. Bu tatlı ve besleyici ödül aynı zamanda, karıncaların onların çevrelerinde durmalarının ve onları yırtıcılara/parazitlere yem olma tehlikesine karşı korumalarının da nedeni.
Bu garip tırtıl-karınca ortaklığını izlerken birden tam kafamın üstünde kanat çırpan bir şey fark ettim: Bir kelebek! Ama herhangi bir kelebek değil. İlk bakışta onun lycaenidae ailesinden olduğunu söyleyebilirim ve arka kanadında belirgin sarı bir nokta var. Tıpkı ağacın üzerindeki sarı kabarcıklar gibi. Acaba bu kelebek, bu tırtılların erişkin hali mi?
Tamam, şimdi ödev zamanı
Saha çalışmamı tamamladım ve Amerika’ya, evime geri döndüm ama orada neler olduğunu çözmek için ölüyordum. Orada gözlemlediklerimizi tekrar özetlemek gerekirse:
• Ağacın üzerinde büyüyen gizemli sarı kabarcıklar
• Bu sarı kabarcıklarla beslenen tırtıllar
• Tırtıllara göz kulak olan karıncalar
• Sarı kabarcıklı ağacın üzerinde, kanadında sarı nokta bulunan bir kelebek
Gezi boyunca çektiğimiz tüm fotoğrafları topladım ve en iyi kelebek uzmanlarına, botanikçilere e-posta ile yolladım. Genel olarak aldığım cevaplar “Daha önce hiç böyle bir şey görmedim” ve “Daha önce kelebeklerin yaşam hikâyeleriyle ilgili buna benzer bir şey yayımlanmadı” şeklinde oldu. Tamam o zaman, görünen o ki burada yeni bir şeyler söz konusu.
Bazı uzmanların yardımıyla kelebeği Lycaenidae ailesinden Terenthina terentia olarak tanımlayabildik. Bu ailenin 6 bin bilinen üyesi olmakla birlikte, Neotropikal Lycaenidae ailesiyle ilgili günümüzde hâlâ kısmen bir şeyler biliniyor ve bu konuda yapılmış çalışmalar çok az (Pierce 2002). Lycaenidae’lerin birçok türünün karıncalarla ortak bir ilişki içinde oldukları biliniyor ki bizim tırtıllarımız da kesinlikle bu kriteri karşılıyor.
Birkaç botanikçi, benim fotoğraflarımı tanıdıkları üniversitelere gönderdi. En sonunda bu sarı kabarcıkları Apodanthaceae ailesine ait “çok sıradışı ve nadir görülen” parazitik bir bitki türü olarak tanımlayabildik.
Apodanthaceae diğer bitkilerin içinde yaşayan küçük parazitik bir bitki ailesi olup sadece ağaç kabuğunu çatlatarak çiçek açtıklarında görünür hale gelir (Bellot 2014). Bizim bulduğumuz türü muhtemelen Apodanthes caseariae adlı türü. Bu türün ekolojisi, nasıl tozlaştıkları ya da konak ağacı nasıl infekte ettikleri ile ilgili çok az şey biliniyor. Bizim gözlemlerimiz ise Apodanthes’i konak olarak kullanan böcekle ilgili bildirilen ilk veri. Bu garip sarı kabarcıklar yılda bir kere, sadece ekim ayından ocak ayına kadar ortaya çıkıyor ve sonra kayboluyorlar.
Buradaki işe yarar bilgi ne?
Kelebek türlerinden Terenthina terentia, her ne kadar yüz yıl önce tanımlansa bile, biz onun bugüne kadar nasıl yaşadığıyla ilgili önemli bilgilerden yoksunuz. Diğer bir deyişle; biz onun yaşamının larval döneminden, konak ağacından ve karıncalarla ilişkili davranışlarından bahsederek yaşam öyküsüyle ilgili bilgilere katkı sunduk. Bu kompleks ilişkiyi gözlemleyerek ve onun üzerinde çalışarak, Amazon yağmur ormanlarındaki biyolojik etkileşimlerin çeşitliliği hakkında çok daha fazla bilgi elde edebiliriz.
Her halükarda bizim çalışmamız sonuç noktasından çok uzakta ve hâlâ bu konuyla ilgili yanıtlanmamış sorular mevcut. Mesela; bu konak ağaç, kelebeğin konak olarak kullandığı tek ağaç mı? Tırtıl, parazitik bitkinin görünür hale geleceğini nasıl anlıyor ya da sarı kabarcıkları nasıl buluyor? Kelebeğin kanadındaki sarı noktanın amacı ne? Biz bu büyüleyici Amazon gizeminin parçalarını birleştirmek için her türlü girişimde bulunacağız. Eminiz ki bu da nice soruları beraberinde getirecek.
