Görünmez Tiyatro, adını seyircinin onun tiyatro olduğunu bilmemesinden alır. Tiyatro olduğu bilinmeyen bir tiyatro mu olur?” İzleyicinin izlediğini bile bilmediği ve hatta izlemekle kalmayıp bu oyunun içinde girdiği ve içine girdiğinin bir oyun olduğunu hiçbir zaman öğrenmediği bir tiyatro nasıl bir tiyatrodur? Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi’nden çıkan “Görünmez Tiyatro,” kitabı işte bu tiyatro yöntemini ve uygulama deneyimlerini okura aktarır.
Görünmez tiyatronun temel eksenini insanın toplumsal bir varlık olması belirler. Yani aslında her birimiz, çevremizde olan olaylardan etkilenen ve bu olayları etkileyen varlıklarız. İşte tam bu noktadan hareketle oyunu sahnenin dışına taşımanın, toplumsal sorunların çözümünde bir imkân sunabileceği düşüncesi gelişir.
Söz tam bu noktada Hülya Karcı’nın “Görünmez Tiyatro,” kitabına yazdığı Çevirmenin Önsözü bölümüne bırakılabilir.
Görünmez Tiyatro
“Bir tiyatro oyunu düşünün ki seyirci açısından çok yakıcı bir konu ele alınmış, klasik tiyatro oyunu gibi yazılmış, karakterlere ve figürlere derinlik kazandırılmış, kostüm ve aksesuarlar özenle hazırlanmış ve roller titizlikle prova edilmiş olsun, fakat bu oyunun bir tiyatro binasında değil, mümkün olduğunca çok insanın bulunduğu kamusal bir alanda oynanması ve ayrıca da seyircinin bu oyunun, oyun olduğunu fark etmemesi gereksin!”*
Seyircinin bir oyun olduğunu bilmeden izlediği ya da bir parçası olduğu bu oyunu Augosto Boal geliştiriyor. Böyle bir yöntemi geliştirmesinin sebebi, toplum tarafından yok sayılmış bir sorunu görünü kılmak. Kadına yönelik şiddet, göçmen sorunları, LGBTİ hakları, hayvan hakları, çocuk işçiliği gibi pek çok konu Görünmez Tiyatro’nun konusu yapılarak oyunlaştırılabilir.
Görünmez Tiyatro Kitabı Üstüne
Görünmez Tiyatro yöntemi her ne kadar Augosto Boal tarafından geliştirilmiş olsa da kitabın yazarı ya da hazırlayanı kendisi değildir. Augosto Boal’un çalışmalarının yakın takipçisi ve birçok uygulamasında onunla beraber yer almış olan Henry Thorau bu çalışmaları bir kitap çerçevesinde toplayarak, konunun ilgililerine bir kaynak oluşturmak istemiştir.
Kitabının Bölümleri
Kitap: Görünmez Tiyatro Tarihi Üzerine, Görünmez Tiyatronun Teorik Görüşü, Görünmez Tiyatronun Uygulama Anlayışı, Bir Atölye Çalışmasından Notlar bölümlerinden oluşmaktadır. Bu bölümler Görünmez Tiyatro yöntemini okur için görünür kılmaktadır.
Neden Görünmez
“Hiçbir tiyatro biçimi seyirciyi, gördükleri karşısında tepki göstermeye, tavır almaya ve şahit olunanı tartışmaya bu denli zorlamaz.”*
Bunun nedeni bir tiyatro oyunun kurgusuna sahip bu oyunların, provaları ve gerekli etütleri yapıldıktan sonra gerçek mekanlarda oynanmasıdır. Kentinizin işlek bir caddesi, bir cafe, toplu taşıma aracı ya da her hangi başka bir yeri oyunun oynanacağı yerdir. Oyuncular profesyonel oyunculardır, gerçekçi kostümler yani günlük kıyafetler içindedirler. Görünmez kılınmaya çalışan bir konuyu, görünür hale getirmek için görünmez tiyatro yapmaktadırlar. Roller çalışılmış. Provalar yapılmıştır.
“Amaç: ‘seyirciyi’ (yaşamdaki gibi tiyatroda) kendi yaşamının ve toplumsal değişikliklerin oyuncusu (yaşamdaki gibi tiyatroda), yazarı, yönetmeni ve başkahramanı yapmaktır!”* Bunu yaparken hedeflediğiyse baskıyı görünür kılmaktır. Örneğin, çocuk gelinler konusu ele alınacaksa, bu durumda ele alınan konu “sadece gösteriyi yapanlar için tiyatrodur! Rastlantısal seyirciler gerçeklik ile kurgu arasındaki ayrımı fark etmez.”* Böylece seçilen ve görünmez kılınmaya çalışılan konu gerçek yaşamın içinde profesyonel oyuncular tarafından, başkahraman, anti kahraman, çekirdek sahne ve uydu sahne olarak kurgulanmış olarak ele alınır. Konunun gösterildiği mekânda bulunan kişilerin dikkatini çekmek ve onların bu oyun olduklarını bilmedikleri duruma dair bir bakış geliştirmeleri sağlanmak yeterli olmaz. Aynı zamanda bu sergilenenin oyun olduğunun anlaşılmaması ve oyun bitiminde oyuncuların güvenli olarak mekânı yani oyunu sundukları yeri terk etmesi gereklidir.
“Oyuncular için ‘teatral bir tartışma’ olan şey, durup izleyenler için gerçekliktir.”* Buradan doğru Görünmez Tiyatroya getirilen bir eleştiriyse şöyledir:
“Birlikte hareket etmeyen, birlikte tartışmayan seyirci belki de oynanan olayın bir mağdurudur ve olayı tiyatro olarak yani ‘sanatsal gösteri’ olarak algılamayıp gerçeklik olarak yaşadığı için kendi üzerinde travma yaratan bir olayı o esnada tek başına özümsemeye çalışmak zorundadır.”*
Bir Eğitim Modülü Olarak Görünmez Tiyatro
Günümüzde çeşitli yerlerde konularına ayrılmış, öğretim programının bir parçası olarak modüller halinde de sunulan Görünmez Tiyatro’nun genellikle dört beş gün sürecek bir atölye çalışması olarak yürütüldüğünde kullanılabilecek örnek bir modülü kitaptan aktararak yazı tamamlamak isterim. Böyle bir tiyatroyla ilgilenecekler daha ayrıntılı bilgilere Görünmez Tiyatro kitabından ulaşabilir.
“I. Modül
-Tanışma
-Isınma alıştırmaları ve oyun
-Ezilenlerin Tiyatrosu ve Görünmez Tiyatronun tarihine giriş ve amaçları
-Grup Oyunları
-Ev ödevi
II. Modül
-Vinyetler (paylaşımlı ve geribildirimli)
-Konu arama ve kararlaştırma (beyin fırtınası, tartışma oturumu)
-Genel olay yeri bulma (örneğin kafe, süpermarket, tren istasyonu)
-Çekirdek sahnenin ilk provası
-Mahalli keşif (oyun yerinin keşfi)
III. Modül
-Oyun yerinin tam olarak tespit edilmesi (x kahve, y süpermarket, z tren istasyonu)
-Çekirdek sahnenin provası
-Uydu sahnelerin provası
-Akış (rol dağılımı, doğru zamanlama, ezber, işaretleme)
-Genel prova (maske ve kostümler)
IV. Modül
-Kamusal alanda gösteri
-Oyun sonrası müzakere (rolü bırakma, yükten kurtulma)
V. Modül
-Değerlendirme, geribildirim (rollerin, kişisel grupların geribildirimi)
-Teorik tartışma (iyileştirme önerileri)
-Geriye ve ileriye bakış (daha sonraki toplantıların ve aksiyonların planlanması)”*
*Alıntılar, Henry Thorau, Görünmez Tiyatro, Çeviren: Hülya Karcı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, Birinci Basım, 2017, İstanbul kitabından yapılmıştır.
